جامع تینملجامع تینْمَل، از نخستین مساجد موحدون در تینمل مراکش می‌باشد. ۱ - بانیاین مسجد را عبدالمؤمن بن علی (حک :۵۲۷ ـ ۵۵۸)، اولین خلیفه موحدون، در غرب این شهر بنا کرد. بنا بر شواهدی، پیش از آن محمد بن عبداللّه بن تُومَرت (متوفی ۵۲۴)، مؤسس موحدون، مسجد کوچکی در این محل ساخته بود که به گزارش ابن خلدون [۱]
ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج۶، ص۳۰۴ـ ۳۰۵.
در کنار خانه‌اش قرار داشت و پس از مرگ، جنازه او را در آن مسجد دفن کردند اما امروزه اثری از آن مسجد و قبر او باقی نمانده است. [۲]
سید عبدالعزیز سالم، (المغرب فی) العصر الاسلامی، ج۲، ص۸۴۰، در المغرب الکبیر، ج ۲، (قاهره) ۱۹۶۶.
[۳]
لئوی آفریقایی، وصف افریقیا، ج۱، ص۱۴۱، ترجمة عن الفرنسیة محمد حجی و محمد اخضر، بیروت ۱۹۸۳.
[۴]
عبدالمجید نجار، المهدی بن تومرت، ج۱، ص۴۰۳، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۲ - متروک شدنهمچنین به نادرستیِ جهت قبله این مسجد که در دوره‌ای موجب متروک شدن آن گردید، اشاره شده است. ۳ - بیعت عمومی در جامعبیعت عمومی با عبدالمؤمن در ۵۲۶، پس از نماز جمعه در جامع تینمل گزارش شده است. [۵]
احمد بن خالد سلاوی، کتاب الاستقصاء لاخبار دول المغرب الاقصی، ج۲، ص۱۰۰، چاپ جعفر ناصری و محمد ناصری، دارالبیضاء ۱۹۵۴ـ۱۹۵۶.
۴ - بازسازیدر ۵۴۸، که عبدالمؤمن به زیارت قبر ابن تومرت رفت، ساختمان مسجد را بازسازی کرد و گسترش داد. [۶]
احمد بن خالد سلاوی، کتاب الاستقصاء لاخبار دول المغرب الاقصی، ج۲، ص۱۱۹، چاپ جعفر ناصری و محمد ناصری، دارالبیضاء ۱۹۵۴ـ۱۹۵۶.
[۷]
سید عبدالعزیز سالم، (المغرب فی) العصر الاسلامی، ج۲، ص۸۴۰، در المغرب الکبیر، ج ۲، (قاهره) ۱۹۶۶.
۵ - آرامگاه خلفای موحدونبر اساس برخی قرائن علاوه بر ابن تومرت، مدفن چند تن از خلفای موحدون از جمله عبدالمؤمن و ابویعقوب یوسف بن عبدالمؤمن (متوفی ۵۸۰) نیز در این مسجد است. [۸]
احمد بن خالد سلاوی، کتاب الاستقصاء لاخبار دول المغرب الاقصی، ج۲، ص۱۳۹، چاپ جعفر ناصری و محمد ناصری، دارالبیضاء ۱۹۵۴ـ۱۹۵۶.
[۹]
احمد بن خالد سلاوی، کتاب الاستقصاء لاخبار دول المغرب الاقصی، ج۲، ص۱۵۱، چاپ جعفر ناصری و محمد ناصری، دارالبیضاء ۱۹۵۴ـ۱۹۵۶.
۶ - ساختمان مسجداین مسجد مستطیل شکل (با ابعاد ۴۸ • ۶۰ر۴۳ متر) از آجر و گچ ساخته شده و مشتمل است بر شبستان و صحن. ۶.۱ - صحنصحن مسجد با ابعاد ۲۴ • ۱۷ متر نسبت به شبستان، کوچک به نظر می‌آید. [۱۰]
سید عبدالعزیز سالم، (المغرب فی) العصر الاسلامی، ج۲، ص۸۴۰، در المغرب الکبیر، ج ۲، (قاهره) ۱۹۶۶.
[۱۱]
ایلی لامبر، تطورالعمارة الاسلامیة فی اسبانیا والبرتغال و شمال افریقیا، ج۱، ص۲۱۶، عرّبه عطااللّه جلیان، بیروت ۱۹۸۵.
[۱۲]
جان هوگ، هنر معماری در سرزمینهای اسلامی، ج۱، ص۵۱، در سبک شناسی هنر معماری در سرزمینهای اسلامی، ترجمه پرویز ورجاوند، تهران ۱۳۷۵ ش.
۶.۲ - شبستانشبستان دارای نُه فرش‌اندازِ (ناو) عمود بر دیوار قبله است که در این میان پهنای فرش‌انداز مقابل محراب حدود هشت متر و بقیه فرش‌اندازها حدود پنج متر است. در هر دو ضلع شرقی و غربی دو فرش‌انداز جانبی تا به دیوار شمالی مسجد و در دو طرف صحن امتداد یافته است. ستون‌های فرش‌اندازها با قوس‌های آویزدار (دالبری، آراسته به برخی از تزئینات مقرنس گونه) به هم متصل شده‌اند. این نوع قوس که بعدها اهمیت فراوانی پیدا کرد، ظاهراً نخستین‌بار در این مسجد به کار رفته است. [۱۳]
جان هوگ، هنر معماری در سرزمینهای اسلامی، ج۱، ص۵۱، در سبک شناسی هنر معماری در سرزمینهای اسلامی، ترجمه پرویز ورجاوند، تهران ۱۳۷۵ ش.
۶.۳ - مناردر وسط دیوار قبله منار مستطیل شکلی با قاعده ۵ر۹ • ۵ر۵ متر قرار گرفته که محراب، جایگاه منبر و حجره‌ای در آن ساخته شده است، به طوری که منار در بالای محراب قرار گرفته و بدنه منار به گونه‌ای است که بخشی از آن از دیوار قبله مسجد بیرون نشسته است که این شیوه در مساجد‌الجزیره و سلا نیز دیده می‌شود. [۱۴]
سید عبدالعزیز سالم، (المغرب فی) العصر الاسلامی، ج۲، ص۸۴۲، در المغرب الکبیر، ج ۲، (قاهره) ۱۹۶۶.
ویژگی دیگر منار کوتاه‌بودن غیرمعمول آن (به ارتفاع پانزده متر) است که موحدون در مساجد بعدی خود، مانند مسجد کُتُبیه، این نقیصه را جبران کردند. ۶.۴ - محرابمحراب این مسجد، به سبب تناسب در تزئینات، از زیباترین محراب‌های عصر موحدون به شمار می‌آید. این محراب دارای قوس نعل اسبی است که با یک طاقنمای دیگر با تزئینات راه راه احاطه شده است. در سه طرف طاقنمای دوم، قاب‌بندی‌های مستطیل‌شکل گچبری با اشکال مربع و مستطیل با رئوس ستاره‌ای در داخل آن، قرار دارد که این قاب‌بندی‌هارا هم قاب ظریف دیگری احاطه کرده است. [۱۵]
سید عبدالعزیز سالم، (المغرب فی) العصر الاسلامی، ج۲، ص۸۴۲ ـ ۸۴۳، در المغرب الکبیر، ج ۲، (قاهره) ۱۹۶۶.
[۱۶]
جان هوگ، هنر معماری در سرزمینهای اسلامی، در سبک شناسی هنر معماری در سرزمینهای اسلامی، ترجمه پرویز ورجاوند، تهران ۱۳۷۵ ش.
۶.۵ - در ورودیاین مسجد دارای هفت در ورودی است که در هر دیوار جانبی سه در با طاقنمای برجسته قرار دارد و یک در هم در دیوار شمالی هست که به صحن راه دارد. [۱۷]
سید عبدالعزیز سالم، (المغرب فی) العصر الاسلامی، ج۲، ص۸۴۱، در المغرب الکبیر، ج ۲، (قاهره) ۱۹۶۶.
۶.۶ - گنبدمسجد دارای سه گنبد در بالای نخستین فرش‌انداز موازی دیوار قبله است، به ترتیبی که یک گنبد در مقابل محراب و دو گنبد دیگر در دو گوشه این فرش‌انداز قرار دارند که این شیوه غیرمعمول بوده است، زیرا معمولاً گنبدها را در فرش‌اندازِ مرکزی یا میانی عمود بر محراب می‌ساخته‌اند. [۱۸]
سید عبدالعزیز سالم، (المغرب فی) العصر الاسلامی، ج۲، ص۸۴۱، در المغرب الکبیر، ج ۲، (قاهره) ۱۹۶۶.
بیرون گنبدها سفالپوش است. سقف مسجد، که اکنون در بیش‌تر قسمت‌ها فرو ریخته، نیز سفالپوش بوده است. ۷ - منابع(۱) ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون. (۲) سید عبدالعزیز سالم، (المغرب فی) العصر الاسلامی، در المغرب الکبیر، ج ۲، (قاهره) ۱۹۶۶. (۳) احمد بن خالد سلاوی، کتاب الاستقصاء لاخبار دول المغرب الاقصی، چاپ جعفر ناصری و محمد ناصری، دارالبیضاء ۱۹۵۴ـ۱۹۵۶. (۴) ایلی لامبر، تطورالعمارة الاسلامیة فی اسبانیا والبرتغال و شمال افریقیا، عرّبه عطااللّه جلیان، بیروت ۱۹۸۵. (۵) لئوی آفریقایی، وصف افریقیا، ترجمة عن الفرنسیة محمد حجی و محمد اخضر، بیروت ۱۹۸۳. (۶) عبدالمجید نجار، المهدی بن تومرت، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۷) جان هوگ، هنر معماری در سرزمینهای اسلامی، در سبک شناسی هنر معماری در سرزمینهای اسلامی، ترجمه پرویز ورجاوند، تهران ۱۳۷۵ ش. ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جامع تینمل»، شماره۴۱۹۳. |